Jan Czochralski

Polski naukowiec Jan Czochralski w 1916 roku dokonał odkrycia, które stanowiło podstawę wszystkich nowoczesnych urządzeń elektronicznych. Ten wynalazek zapewnił mu miejsce w panteonie wielkich naukowców, ale w ojczyźnie jego imię było zakazane przez wiele dziesięcioleci. Podczas II wojny światowej Czochralski współpracował z polskim ruchem oporu, ale po wojnie został oskarżony o kolaborację.

Biografia Jana Czochralskiego

Jan Czochralski urodził się w 1885 roku w rodzinie stolarskiej i był ósmym z dziesięciorga dzieci. Nie interesowało go formalne wykształcenie, ale eksperymenty chemiczne, które przeprowadzał w piwnicy jego domu rodzinnego w Kcyni. Ojciec Jana miał dość zauroczenia syna i postawił go przed wyborem: albo przerwać eksperymenty, albo opuścić dom ojca. To właśnie wtedy, w wieku szesnastu lat, Jan postanowił prowadzić samodzielne życie i przeprowadził się do Krotoszyna, gdzie dostał pracę w aptece.

W 1904 roku przeniósł się do Berlina, pracował również w aptece gdzie pozwolono mu przeprowadzać eksperymenty na zapleczu, po czym został zatrudniony przez inżyniera w dużej firmie elektrycznej AEG.  Warto przypomnieć, że na przełomie XIX i XX wieku Polska była nadal podzielona między Prusami (Niemcy), Austrią i Rosją. W AEG Czochralski był odpowiedzialny za analizę, jakości i czystości metali i stopów, co robił bardzo dobrze dzięki eksperymentom.

W 1913 roku Jan Czochralski wraz ze swoim szefem Wichardem von Möllendorfem opublikował swój pierwszy artykuł na temat krystalografii metali, poświęcony określaniu kształtów i struktur kryształów metali. Następnie pojawiło się wiele innych artykułów i patentów. Czochralski pracował przede wszystkim w zastosowaniu aluminium w technologii elektrycznej.

Jak to wszystko się zaczęło?

Mówi się, że pewnego wieczoru Jan Czochralski, badając krystalizację w swoim laboratorium, umieścił notatnik obok tygla ze stopioną cyną. Zamierzając coś zapisać, przypadkowo opuścił metalowy długopis w puszkę, a nie w kałamarz. Szybko wyciągając uchwyt ze stopionego metalu, zauważył, że cienka nić utwardzonej cyny sięga po jego czubek. Stwierdził, że nić jest kryształem i oddzielnym, znanym również, jako pojedynczy kryształ. Tak, więc zupełnie przypadkowo Czochralski odkrył metodę hodowli kryształów.

Metoda Jana Czochralskiego

W rzeczywistości metoda Czochralskiego jest znana na świecie, jej autor, Jan Czochralski, jest czasem nazywany najczęściej cytowanym polskim naukowcem. Co przyciąga taką uwagę do tej metody i dlaczego nazwisko jej twórcy jest wymieniane z takimi naukowcami jak Mikołaj Kopernik i Maria Skłodowska-Curie. Wydaje się, że to nic specjalnego, ale bez metody Czochralskiego nasze globalne społeczeństwo informacyjne po prostu nie istniałoby.

Metoda Czochralskiego służy do wyhodowania monokryształów, w tym kryształów krzemu, niezbędnych do produkcji mikroczipów – mózgu komputerowego. Bez tej metody nie byłoby komputerów, telefonów komórkowych ani innych nowoczesnych urządzeń elektronicznych. Sam Czochralski bywa też nazywany ojcem fotowoltaiki. Co zaskakujące, pomimo ogromnego znaczenia wynalazku Czochralskiego, w Polsce, przez wiele dziesięcioleci nazwisko naukowca było zakazane, reżim komunistyczny skazał go na zapomnienie.

Kariera zawodowa Jana Czochralskiego

Oczywiście Czochralski nie zdawał sobie sprawy ze znaczenia swojego odkrycia. Dla niego był to tylko jeden z rezultatów pracy, a nie osiągnięcie całego jego życia. Naukowiec zasłynął z innego wynalazku: stopu bez cyny (w tym czasie w Niemczech obowiązywało embargo na import cyny), co pozwoliło na budowę znacznie szybszych pociągów (w Polsce stop ten znany jest, jako metal B). Wynalezienie stopu, opatentowane w 1924 roku, trwało wiele lat, ale gra była warta świeczki. Wiele krajów kupiło prawa do korzystania z niego od Czochralskiego, w tym USA, Francja i Wielka Brytania.

Jako ekspert w dziedzinie metalu, Henry Ford zaproponował Czochralskiemu, aby dla niego pracował, ale on grzecznie odrzucił ofertę po wizycie w amerykańskich fabrykach słynnego producenta samochodów. Jego sprawy przebiegły idealnie: w 1925 roku Czochralski kierował Niemieckim Towarzystwem Nauk o Materiałach, które skupiało specjalistów od metalu. Dwa lata później rozmawiał z prezydentem Weimaru Paulem von Hindenburgiem na Międzynarodowej Wystawie Materiałów w Berlinie. Niemniej jednak, pomimo takiego sukcesu w 1928 roku, Czochralski postanowił porzucić karierę i przeniósł się z Niemiec z powrotem do Polski, która dziesięć lat wcześniej uzyskała niepodległość.

Powrót do Polski

Według oficjalnej wersji polski prezydent Ignacy Mościcki, sam uznany chemik i wynalazca, który rzekomo rozmawiał z nim, jako naukowiec, przekonał go do powrotu. Według nieoficjalnej wersji Czochralski musiał opuścić Niemcy, ponieważ miał zostać ujawniony, jako agent polskiego wywiadu. Na korzyść tej wersji przemawia fakt, że wkrótce po powrocie do ojczyzny Czochralski otrzymał znaczne środki od polskich sił zbrojnych na utworzenie Instytutu Metalurgii i Metalurgii. Instytut, który został otwarty w 1934 roku, był częścią Instytutu Politechnicznego w Warszawie i de facto podlegał bezpośrednio Ministerstwu Obrony. Czochralski otrzymał, jako jeden z pierwszych, doktorat honoris causa Politechniki Warszawskiej na podstawie jego znaczących zasług dla nauki. W czasie okupacji w swoim instytucie w tajemnicy przed Wehrmachtem, produkował broń dla Armii Krajowej. Były to pistolety i granaty, ponadto sabotował działania Niemców i przekazywał informacje do AK. Wstawiał się za Polakami więzionymi przez gestapo, uratował wielu z nich przez deportacją do Niemiec.

Oskarżenia o współpracę z Niemcami

Prawdopodobnie sukces Czochralskiego sprawił, że jego mniej znany kolega z Politechniki, profesor Witold Broniewski, zniesławił go w prasie. Broniewski argumentował, że stop, znany, jako metal B, był niedoskonały, a sam Czochralski był duchowo bardziej Niemcem niż Polakiem. Wszystko to zaowocowało czteroletnim procesem, który zakończył się dopiero w 1938 roku wraz z usunięciem zarzutów z Czochralskiego. Niemniej jednak niektórzy nauczyciele akademiccy stanęli po stronie Broniewskiego.

Czochralski wykorzystał wszystkie swoje niemieckie związki, aby obejść zakazy. Udało mu się uzyskać zgodę władz okupacyjnych na ponowne otwarcie instytutu zwanego Instytutem Studiów Materiałowych, torując tym samym drogę do ożywienia innych wydziałów. Nowo otwarte instytucje zapewniły wiele miejsc pracy i dlatego pozwoliły wielu uniknąć ucieczki przed nazistowskimi prześladowaniami.

Niedawno w archiwach państwowych znaleziono dokumenty, które jednoznacznie dowodzą związku Czochralskiego z ruchem oporu. Czochralski wciąż zapraszał artystów i pisarzy do swojego domu, starając się wspierać ludzi kultury, którzy byli bez środków do życia. Jego hojność docenili pisarz Leopold Staff i rzeźbiarz Alfons Karny. Ponadto Czochralski ukrył w domu niektóre obrazy ze zbiorów Narodowej Galerii Sztuki Zachęta, w przeciwnym razie naziści mogliby je wywieść lub zniszczyć.

Czochralski został aresztowany w kwietniu 1945 roku pod zarzutem współpracy z okupującymi władzami niemieckimi ze szkodą dla Polski, nie mógł otwarcie deklarować swojego udziału w ruchu oporu, w ten sposób naraziłby także swoich towarzyszy na niebezpieczeństwo. Na szczęście po śledztwie, które uwzględniło zeznania wielu świadków, zarzuty wobec naukowca zostały oddalone. W sierpniu Czochralski został zwolniony z więzienia, miał szczęście, że uniknął kary śmierci. Niestety nie pozwolono mu wrócić do pracy w Instytucie Politechniki Warszawskiej. W grudniu 1945 roku nie zwracając uwagi na wyniki niedawnego dochodzenia, rada uniwersytetu usunęła go z kadry nauczycielskiej, argumentując, że Czochralski był zbyt związany z Niemcami podczas wojny.

Czochralski, zhańbiony przez radę uniwersytecką, postanowił sprzedać warszawską willę i przeprowadził się do Kcyni. W oparciu o swoje doświadczenie w farmacji otworzył rodzinny biznes do produkcji różnych leków i chemii gospodarczej. Zmarł w 1953 roku w Poznaniu.  W 2011 roku Rada Warszawskiego Instytutu Politechnicznego podjęła uchwałę uznającą Jana Czochralskiego za osobę moralną i wielkiego polskiego naukowca. W grudniu następnego roku polski parlament ogłosił rok 2013 rokiem Jana Czochralskiego.

Źródła

Zdjęcie: Wikimedia Commons / domena publiczna 

Polecam: ACProfil.pl – dachy Bielsko-Biała, Cieszyn, Śląsk

Tagi: