Max Weber (1864-1920) był niemieckim socjologiem i ekonomistą politycznym, najbardziej znanym ze swojej tezy o „etyce protestanckiej”, odnoszącej protestantyzm do kapitalizmu, jak i za sprawą koncepcji dotyczących biurokracji. Głęboki wpływ Webera na teorię socjologiczną wynika z jego postulatów dotyczących obiektywizmu w nauce oraz z analizy motywów ludzkiego działania.
Max Weber – życiorys
Wczesne lata. Więzy rodzinne
Urodzony w niemieckim Erfurcie Max Weber był najstarszym synem Maxa i Helene Weber. Jego ojciec był politykiem liberalnym, który wcześnie dołączył do stronników premiera Bismarcka we frakcji „liberałów narodowych”. Na skutek tego przeniósł on rodzinę z Erfurtu do Berlina, gdzie został członkiem Pruskiej Izby Deputowanych (1868–97) i Reichstagu (1872–84). Ojciec Webera ugruntował swoją pozycję w berlińskim środowisku społecznym goszcząc w domu wybitnych polityków i licznych uczonych.
Matka socjologa wychowywała się w ortodoksji kalwińskiej. Chociaż stopniowo akceptowała bardziej tolerancyjne podejście, jej purytańska moralność nigdy nie osłabła. W rezultacie działania społeczne jej męża oddaliły ją od niego, zwłaszcza po śmierci dwojga ich dzieci. On natomiast przyjął w domu tradycyjnie autorytarną postawę głowy rodziny, żądając od żony i dzieci bezwzględnego posłuszeństwa. Uważa się, że to właśnie ponure środowisko domowe, naznaczone konfliktami między rodzicami Webera, przyczyniło się do wewnętrznych antagonizmów, które nawiedzały Maxa Webera w jego dorosłym życiu.
Weber w końcu opuścił dom, aby następnie zapisać się na uniwersytet w Heidelbergu w 1882 roku. Studia przerwał po dwóch latach, aby odsłużyć roczną służbę wojskową w Strassburgu. W tym czasie bardzo zbliżył się do rodziny siostry swojej matki, Idy Baumgarten, i jej męża, historyka Hermanna Baumgartena, który to wywarł głęboki wpływ na rozwój intelektualny Webera. Po odsłużeniu wojska, wsparty stypendium z zakresu historii prawa i ekonomii, Weber ukończył studia na Uniwersytecie Berlińskim.
Wczesne kierunki późniejszej kariery
Max Weber spędził większość lat szkolnych w swoim rodzinnym domu, gdzie był świadkiem nieustannych tarć między rodzicami. Wkrótce, zostając asystentem prawnika i asystentem uniwersyteckim, wciąż nie mógł sobie pozwolić na samodzielne życie z dala od rodzinnych scysji. To zmieniło się dopiero, gdy otrzymał tymczasowe stanowisko wykładowcy prawoznawstwa na Uniwersytecie w Berlinie oraz poślubiając Marianne Schnitger, swoją kuzynkę, która została później jego biografem i redaktorką jego dzieł. Marianne Weber była także wybitną i uznaną socjolożką. Ślub z Marianne sprawił, że Weber rzucił sie w wir pracy naukowej. Tylko dzięki takiej zdyscyplinowanej pracy, zdaniem Webera, mógł powstrzymać naturalną skłonność do pobłażania sobie i lenistwa, które jego zdaniem mogły zaprowadzić do emocjonalnego i duchowy kryzysu.
Ogromna zdolność Maxa Webera do zdyscyplinowanego wysiłku intelektualnego, wraz z jego niekwestionowaną błyskotliwością, doprowadziły do jego szybkiego postępu zawodowego. Rok po powołaniu na stanowisko w Berlinie został profesorem zwyczajnym ekonomii politycznej we Fryburgu (1894), a dwa lata później objął identyczne stanowisko w Heidelbergu. Po swoich rozprawach doktorskich i habilitacyjnych na temat historii agrarnej starożytnego Rzymu i ewolucji średniowiecznych społeczeństw handlowych Max Weber napisał kompleksową analizę problemów agrarnych wschodnich Niemiec dla jednego z najważniejszych towarzystw akademickich w kraju, mianowicie dla Unii na rzecz Polityki Społecznej (1890). Pisał także ważne eseje na temat niemieckiej giełdy i społecznego upadku łacińskiej starożytności. W tych latach był również aktywny politycznie, współpracując z lewicowo-liberalnym Protestanckim Związkiem Społecznym.
Słynny zwrot u zarania nowego znaczenia terminu “socjologia”
Punktem kulminacyjnym jego wczesnej kariery naukowej było przemówienie inauguracyjne we Fryburgu w 1895 r., w którym to zebrał około pięć lat swoich studiów nad problemami rolniczymi Niemiec. Przemówienie to uczony obrócił w druzgocące oskarżenie rządzącej arystokracji junkerskiej jako klasy historycznie przestarzałej. Tym niemniej zdaniem Webera istniejące partie liberalne nie były w stanie zakwestionować i zastąpić junkersów. Podobnie klasa robotnicza nie była wg niego gotowa do przyjęcia odpowiedzialności władzy. Zdaniem Webera tylko naród jako całość, wyszkolony do politycznej dojrzałości przez świadomą politykę zamorskiej ekspansji imperialnej, mógł doprowadzić Niemcy do poziomu dojrzałości politycznej osiągniętej przez Francuzów w epoce rewolucyjnej i napoleońskiej oraz przez Brytyjczyków w trakcie ich imperialnej ekspansji w XIX wieku. Przemówienie Webera we Fryburgu rozwinęło w ten sposób w ideologię „liberalnego imperializmu”, przyciągając do ważnych liberalnych publicystów jak Friedrich Naumann i Hans Delbrück.
Tymczasem w 1897 r. zmarł ojciec Webera. Młody uczony pogrążył sie w rozpaczy, ale jego rychły powrót do nauczania przyniósł mu wytchnienie, które jednak zakończyło się na początku 1898 r. pierwszymi oznakami załamania nerwowego, który miał go obezwładnić między połową 1898 a 1903 r. Przez pięć lat był okresowo umieszczany w zakładzie dla obłąkanych, cierpiąc na nagłe nawroty choroby po powolnej rekonwalescencji. Wprawdzie próbował przerwać swoje cierpienia podróżowaniem, lecz w szczytowym momencie choroby zrezygnował z profesury w Heidelbergu.
Praca i książki implikacją nowych teorii
W 1903 r. Weber mógł wznowić pracę naukową, a otrzymany spadek w 1907 r. uczynił go niezależnym finansowo. Wrócił do nauczania dopiero po I wojnie światowej. Charakter jego najważniejszej pracy po częściowym wyzdrowieniu sugeruje, że jego przedłużająca się choroba doprowadziła go do niezwykłego wglądu w związek moralności kalwińskiej i pracy przymusowej, w relacje między różnymi religijnymi systemami etycznymi i procesami społeczno-gospodarczymi.
Trudno przecenić intelektualny wkład Webera w badania nad społeczeństwami; przewyższył on swoich poprzedników, głównie Karola Marksa i Émile’a Durkheima. Niezadowolony z intelektualnych tradycji nauk społecznych i prawa na niemieckich i zachodnich uniwersytetach, Max Weber starał się opracować naukowe podejście, które przezwycięży te braki. Chociaż nigdy nie zdefiniował w pełni systematycznego programu badawczego wyjaśniającego jego metodologię porównawczą, to jego eseje o historycznym rozwoju społeczeństw Wschodu i Zachodu sugerują, na czym takie podejście mogłoby polegać. Weber wykazał, że metoda porównawcza jest niezbędna, ponieważ zachowania instytucji w społeczeństwach nie mogą być zrozumiane będąc rozpatrywanymi w oddzieleniu od innych zjawisk. (Nawet jego popularna praca na temat związku między purytanizmem a rozwojem kapitalizmu na Zachodzie nie może być w pełni zrozumiana bez odniesienia do jego pracy nad instytucjami porównawczymi – np. jego studiów nad religiami azjatyckimi i starożytnym judaizmem).
Przygotowując się do pracy, którą długo rozważał, ale nigdy nie ukończył, Max Weber opracował typ idealny jako narzędzie metodologiczne dla socjologii porównawczej. Analizując historię społeczeństw zachodnich, Weber skupił się na racjonalizmie jako wyjątkowej i centralnej sile kształtującej wszystkie zachodnie instytucje, w tym ekonomię, politykę, religię, rodzinę, systemy stratyfikacji i muzykę. Te typologie miały decydujący wpływ na rozwój późniejszych, bardziej specjalistycznych badań socjologicznych.
Krótkie spojrzenie na jego dzieło zatytułowane “Etyka protestancka a duch kapitalizmu” (Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus, 1904–05), mianowicie najlepiej znane, ale i najbardziej kontrowersyjne dzieło, ilustruje ogólny kierunek myślenia uczonego. Weber rozpoczął od odnotowania istniejącej w Niemczech korelacji między zainteresowaniem i sukcesem kapitalistycznych przedsięwzięć z jednej strony a protestanckim pochodzeniem z drugiej. Następnie przypisał tę relację między kapitalizmem a protestantyzmem pewnym przypadkowym psychologicznym konsekwencjom pojęcia predestynacji i powołania w teologii purytańskiej.
Zaznaczmy, iż w sformułowaniu Kalwina, doktryna predestynacji mówi o grzesznej ludzkości, która nie ma prawa wiedzieć ani dlaczego, ani na kogo Bóg obdarzył łaskę zbawienia. Weber wywnioskował, że psychologiczna niepewność, jaką doktryna ta narzuciła wyznawcom Kalwina, surowym wierzącym w piekło, była tak wielka, że zaczęli szukać znaków wskazujących kierunek woli Bożej w życiu codziennym. Konsekwencją była etyka nieustannego oddania się ziemskiemu powołaniu (każde zaniedbanie wskazywałoby, że ktoś wątpił w stan łaski) i ascetycznej abstynencji od czerpania rzeczywistej korzyści z wykonywanej pracy. Praktycznym rezultatem takich przekonań i praktyk była, zdaniem Webera, najszybsza możliwa akumulacja kapitału.
Weber opublikował swoją tezę o etyce protestanckiej w redagowanym czasopiśmie Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik. Od 1905 do 1910 opublikował tam również szereg wymian intelektualnych między własną osobą a krytykami swojej pracy magisterskiej. Nigdy nie zaprzeczył twierdzeniom swoich krytyków, że wysoko rozwinięte kapitalistyczne przedsiębiorstwa istniały wieki przed Kalwinem. Weber zdawał sobie również sprawę z innych przesłanek, zarówno materialnych, jak i psychologicznych, które przyczyniły się do rozwoju nowoczesnego kapitalizmu. Uczony odpowiedział natomiast na tę krytykę argumentując, że przed kalwinizmem kapitalistyczne przedsięwzięcia i akumulacja bogactwa były zawsze skrępowane bierną lub czynną wrogością panującego porządku religijnego. Jeśli niektórzy kapitaliści byli w stanie, na mocy swojego sceptycyzmu, uniknąć poczucia winy, które dyktował dominujący etos religijny, był to jednak fakt, że żadna inna tradycja religijna nigdy nie postrzegała akumulacji kapitału (oszczędzania pieniędzy) jako znaku wiecznej łaski Bożej. A idąc dalej tym tropem, Weber argumentował, że purytanie dobrowolnie przyjęli płaszcz ziemskiej ascezy, jako metodę na złagodzenie duchowych obciążeń, które w innym przypadku byłyby nie do zniesienia. W ten sposób pomogli jednak stworzyć ogromną strukturę współczesnej instytucji ekonomicznej, co za tym idzie również biurokracji, która przystąpiła do określenia życia i wartości każdego, kto się w ramach niej urodził.
Biurokracja
Weberowskie koncepcje biurokracji zostały istotnym wkładem uczonego w teorię organizacji. Na skutek swych koncepcji powstał weberowski model administracji publicznej, którego elementy znalazły później szersze zastosowanie w Europie kontynentalnej. To Max Weber zapoczątkował naukowe badanie zjawiska biurokracji i za jego to sprawą termin ten został upowszechniony. Model ten jako najbardziej efektywny i racjonalny typ organizacji jest kluczowym elementem panowania racjonalno-legalnego i postępującej wówczas racjonalizacji zachodnich społeczeństw.
Weber wskazał na kilka wstępnych warunków poprzedzających pojawienie się biurokracji, na przykład rozrost przestrzeni oraz populacji podlegającej procesowi administrowania, wzrost złożoności stawianych zadań administracyjnych, czy wreszcie istnienie gospodarki opartej na pieniądzu. Z kolei rozwój w zakresie technologii komunikacyjnych i transportowych ma pozwalać na wzrost efektywności administracji. Demokratyzacja i racjonalizacja społeczeństw, czyli zjawiska nieuniknione, prowadzą z kolei do traktowania administrowanych podmiotów w sposób równy.
Według Webera, biurokracja (zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym) opiera się na precyzyjnych podziałach kompetencji urzędów hierarchicznie uporządkowanych, których pozycje zostają uprzednio określone przez prawo oraz normy administracyjne. W ten sposób biurokracja odznacza się profesjonalizacją i racjonalnym podziałem pracy poszczególnych urzędników, którzy wykonują swe zadania w pewnym ciągu strukturalnych procedur.
Późniejsze inspiracje
Mniej więcej w czasie, gdy opublikował swoją pracę na temat etyki protestanckiej, kultura niemieckiej klasy średniej, w której wychowywano Webera, doświadczyła pierwszych symptomów rozpadu. Protestancka moralność znalazła się pod wpływem Fryderyka Nietzschego i Zygmunta Freuda oraz słowiańskich ideałów kulturowych, w tym dzieł Lwa Tołstoja i Fiodora Dostojewskiego. W tym kontekście Weber rozwinął swoją socjologię polityczną, która dokonuje kluczowego rozróżnienia między charyzmatycznymi, tradycyjnymi i prawnymi formami władzy.
W 1910 r., pośród upadającego porządku klasy średniej społeczeństwa europejskiego, Max Weber rozpoczął serię ważnych dyskusji m.in. z poetą Friedrichem Gundolfem. Mniej więcej w tym samym czasie Weber rozpoczął również swój pozamałżeński romans, prawdopodobnie jego pierwsze doświadczenie seksualnej intymności; jeden z jego najwspanialszych późniejszych esejów „Religijne odrzucenia świata i ich kierunki” (Theorie der Stufen und Richtungen religioser Weltablehnung, 1916; ) zawiera analizę sprzecznych relacji między erotyzmem, ascetycznymi i mistycznymi trybami religijności a procesami ogólnych racjonalizacji.
W tym samym okresie Weber próbował budować szacunek dla socjologii jako dyscypliny, definiując dla niej rzekomo bezwartościową metodologię i analizując religijne kultury Indii i Chin w celu porównania z zachodnią tradycją religijną. Krytyczne znaczenie w ostatnim dziesięcioleciu jego pracy miało również jego stoickie badanie warunków i konsekwencji racjonalizacji życia politycznego i gospodarczego na Zachodzie w dziele “Ekonomia i społeczeństwo” (Wirtschaft und Gesellschaft, 1922).
Bez wątpienia najpotężniejszy wpływ Webera na jemu współczesnych miał miejsce w ostatnich latach życia uczonego. Od 1916 do 1918 r. stanowczo wypowiadał się przeciwko niemieckim celom wojennym, opowiadając się za wzmocnieniem prerogatyw niemieckiego parlamentu.
Po udzieleniu pomocy w pracach nad nową niemiecką konstytucją i powołaniu Niemieckiej Partii Demokratycznej, Max Weber zmarł w Monachium na skutek infekcji płuc, 14 czerwca 1920 roku. W ten też sposób prace uczonego nad nurtującymi go zagadnieniami z zakresu socjologii religii, w tym nad książkami poświęconymi chrześcijaństwu i islamowi, zostały przerwane.
Ciekawostki o Max’ie Weberze
- Max Weber był bez wątpienia największym z niemarksistowskich socjologów w ramach teorii stosunków politycznych.
- Myśl Maxa Webera długo pozostawała w świecie anglo-amerykańskim szerzej nieznana, nie wyłączając badaczy specjalizujących się w naukach społecznych. Pokazuje to najlepiej z jakim lekceważeniem odnoszono się w niektórych krajach jeszcze niedawno do dorobku niemieckich uczonych.
- Niesłusznie uważano Webera za niemieckiego nacjonalistę, konfrontując jego koncepcje z tezami Karola Marksa, choć Weber nigdy nie zajmował wobec nich wrogiej postawy.
- Weber wyrażał przekonanie, że naukowiec pracuje po to, by kolejne pokolenia mogły go prześcignąć.
- Najsłynniejszą dotąd teorię dotyczącą znaczenia zjawiska reformacji dla nowoczesnej cywilizacji sformułował Max Weber w swym dziele Etyka protestancka i duch kapitalizmu. Weber wprawdzie wskazywał w niej na ścisły związek rozwoju kapitalizmu z wartościami protestanckimi, ale jego praca stanowi do dziś punkt sporny między uczonymi różnych dziedzin, które Weber zdołał poruszyć.
- Podobnie do Augusta Comte’a, Max Weber przez długie lata borykał się z problemami natury psychicznej, które rozpoznano jako choroba nerwowa. Na rozwój tak intelektualny, co emocjonalny Webera wpływ miała zarówno narastająca przedwojenna atmosfera w Niemczech, jak i samo już napięcie pomiędzy postawą ojca, człowieka czerpiącego przyjemność z życia doczesnego, a matki, niezwykle ascetycznej, bogobojnej kalwinistki.
- Gdyby nie otrzymany przez Webera spadek, historia rozwoju socjologii oraz wdrażania jej praw potoczyła by się za pewne inaczej. Nie był on bowiem zdolny do prowadzenia regularnej uniwersyteckiej dydaktyki.
Cytaty Maxa Webera
“Polityka uprawiana według etyki przekonań, tzn. akcentująca czystość intencji, łatwo może się przerodzić w fundamentalizm, który prowadzi do wielu nieszczęść. Polityk powinien w pierwszej kolejności mieć na uwadze konsekwencje swojego postępowania, ale z drugiej strony, jeśli lekceważy intencje, może popaść w cynizm” – niebezpieczeństwo czysto „realistycznego” pojmowania polityki.”
“Wolność i demokracja są obecnie możliwe tylko wtedy, gdy istnieje zdecydowana i trwała wola jakiegoś narodu, aby nie rządzono nim ‘jak stadem owiec’.”
Źródła
https://pl.wikipedia.org/wiki/Max_Weberhttps://www.biography.com/scholar/max-weber
https://www.miesiecznik.znak.com.pl/max-weber-nie-mial-racji/
https://pl.wikiquote.org/wiki/Max_Weber
https://lubimyczytac.pl/cytaty/41201/autor/max-weber
