Mikołaj Kopernik był postacią renesansu, czyli człowiekiem o wykształceniu niezwykle szerokim. W kręgu jego zainteresowań znajdowały się: astronomia, matematyka, medycyna, ekonomia, kartografia a także prawo kanoniczne. Był największym polskim astronomem, o czym świadczy fakt, że dziś w domostwie, w którym zamieszkiwał, istnieje muzeum, poświęcone jego pamięci, także ulica, niegdyś świętej Anny, dziś nosi imię Mikołaja Kopernika. Nieprzypadkowo też wystawiano mu pomniki, bowiem należał do najświatlejszych umysłów swoich czasów, rzecz jasna nie tylko w Polsce, ale i na całym świecie. W jego czasach uważano, że Ziemia jest płaską tarczą umieszczoną na samym środki Kosmosu. Obalenie tego poglądu było jednak bardzo trudne, ponieważ zasadzały się na nim normy wielu dziedzin życia, które uchodziły wówczas za kluczowe, łącznie z koncepcją Boga.
Młodość w duchu nauki
Urodził się 19 lutego 1473 roku w Toruniu, w rodzinie pochodzącej ze Śląska, z rodziny kupieckiej. Mikołaj był drugim z czworga dzieci Mikołaja i Barbary Koperników. Miał starszego brata Andrzeja i dwie młodsze siostry: Barbarę i Katarzynę. Natomiast bezpośredni wpływ na jego wychowanie, a też co za tym idzie, wykształcenie, miał brat matki Łukasz Watzenrode, który od roku 1489 pełnił funkcję biskupa warmińskiego.
Mikołaj Kopernik dzięki wujowi został wysłany na studia do Krakowa, na Wydział Sztuk Wyzwolonych. Mikołaj Kopernik miał wówczas 18 lat, jego pobyt na Akademii Krakowskiej przypadł na lata rozkwitu uczelni. Najbardziej kwitła tam wtedy astronomia. Mikołaj Kopernik studiował więc astronomię, ale poświęcał się też matematyce, ekonomii, medycynie i prawu, korzystając z faktu, że w tym czasie wykładało na Uniwersytecie wielu wybitnych uczonych, na przykład Wojciech z Brudzewa.
Studia w Krakowie zakończył. Jednak nie był to koniec edukacji, ale dla Kopernika dopiero swoisty przedwstęp, w 1496 roku bowiem wyjechał do Bolonii – na tamtejszym uniwersytecie poświęcił się studiom z zakresu prawa kanonicznego. Zdobytą tam wiedzę, uzupełnił praktyką prawniczą w Rzymie, gdzie w 1500 roku pracował dla kancelarii papieskiej. Prawo nie było pasją Kopernika, zdecydowanie bardziej interesowały go nauki ścisłe. W 1501 roku uzyskał zgodę na wyjazd do Padwy, tam też kontynuował studia prawnicze, a także medyczne. Wówczas także, przeglądając pisma starożytnych greckich filozofów, natknął się na zapiski świadczące o tym, że już w III w. p.n.e. pojawiły się przypuszczenia, że Ziemia może być okrągła i obracać się wokół własnej osi. Miał jednak świadomość co na to Kościół i nauki Arystotelesa, które ten pierwszy forsował.
Praca zwykła i niezwykła
Na rok 1503 przypada ukończenie przez niego studiów medycznych w Padwie. Uzyskał w ten sposób prawo wykonywania zawodu lekarza. W Ferrarze natomiast przyznano mu tytuł doktora prawa kanonicznego. Wrócił do kraju, gdzie z nominacji kapituły fromborskiej otrzymał posadę osobistego lekarza biskupa warmińskiego, czyli swojego wuja Łukasza Watzenrode. W 1507 po latach badań, obserwacji i przemyśleń Kopernik stworzył małe dziełko, niby czytankę, ale przeznaczone tylko dla grona bliskich przyjaciół i współpracowników, nazywane popularnie “Komentarzykiem” (“Commentariolus”). “Komentarzyk” jednak stanowił prawdziwe „coś”, był bowiem pierwszym zapisem podstawowych zasad teorii heliocentrycznej. Należy przy tym zaznaczyć, że do działań naukowych Kopernik posiadał zaledwie kwadrant słoneczny, który służył mu do obliczania szerokości geograficznej danego punktu, poza tym sferę armilarną, przeznaczoną do wyznaczania kątów współrzędnych planety, czy triquetrum – przyrząd do obserwacji Księżyca. Obliczenia Kopernik czynił ponadto w systemie sześćdziesiątkowym, toteż zadziwia fakt ich daleko idącej dokładności.
Poprzez wątki poboczne do sedna
Od 1510 roku Mikołaj Kopernik jako kanonik katedry we Fromborku zyskał znacznie lepsze warunki do prowadzenia obserwacji. Mimo licznych obowiązków nie zaprzestawał badań: opracował mapę Warmii, pełnił obowiązki lekarza, natomiast na prośbę soboru laterańskiego w 1513 roku wykonał i przesłał do Rzymu opracowany przez siebie projekt reformy kalendarza. W tym też czasie zakupił dom w miejscu, które świetnie nadawało się do prowadzenia obserwacji astronomicznych, na zapleczu urządził sobie prowizoryczne obserwatorium. W roku 1514 zaczął wreszcie spisywać pierwszą Księgę dzieła, które potem cały świat poznał jako “De Revolutionibus”. Tymczasem tworzył mapę Królestwa Polskiego i Litwy. W 1533 roku teoria heliocentryczna była już właściwie opracowana, jednak świat jeszcze sporo miał poczekać, by ją ujrzeć. Kopernik obawiał się reakcji Kościoła na tak rewolucyjne i sprzeczne z dogmatami tezy. W 1533 założenia teorii Kopernika zostały przedstawione papieżowi Klemensowi VII., Kościół zwlekał z wydaniem opinii na ten temat.
Kontrowersje na temat jednej teorii
W 1537 roku kandydatura Kopernika na biskupa warmińskiego zostaje zatwierdzona przez króla. Nie uniknął jednak problemów. Na przykład biskup Jan Dantyszek wytoczył mu proces o konkubinat, miał bowiem mieć niecne stosunki z gospodynią. Tymczasem prestiż Kopernika jako naukowca obronił się sam. Teoria heliocentryczna budziła też kontrowersje zarówno wśród uznanych światowych naukowców, jak i pasterzy religijnych, chociażby w osobie Lutra. Pojawiły się też groźby, jakoby Kopernik chciał dokonać złośliwej rewolucji przeciwko uznanym wartościom.
Mimo negatywnej postawy Kościoła katolickiego i wyznań protestanckich teorię Kopernika interesowały wyjątkowo takie osobistości jak J. Kupler, Galileusz, Thomasa Digges czy Giordana Bruno. Mikołaj Kopernik miał wówczas świadomość zagrożeń, jak również samego tego faktu, że Kościół nie przyjmie jego teorii. Miał w związku z tym wiele dylematów. Ważną sugestię podsunął mu wtedy Andrzej Osiander, z wykształcenia teolog. Otóż namawiał on Kopernika do publikacji dzieła, ale w formie hipotezy, by nie przedstawiał jej jako jednoznacznej i udowodnionej prawdy. W 1541 roku profesor Retyk wyjechał z Polski, zabierając ze sobą rękopis “De Revolutionibus”, z zamiarem opublikowania go w Wittenberdze.
Teoria heliocentryczna w druku
Pierwsze egzemplarze wydrukowano w roku 1542. Chcąc złagodzić cios, Mikołaj Kopernik w przedmowie wysłanej do Norymbergii czujnie zadedykował dzieło Pawłowi III. “De Revolutionibus” zostało spisane po łacinie, ale początkowo dotarło tylko do wąskiego grona naukowców. Trzeba podkreślić mocno, że rewolucja, jaką dzieło wywołało, nie nastąpiła od razu. Dopiero pod koniec XVI w. miała miejsce dyskusja, która objęła szerokie uczonych, w tym matematyków, duchownych, astronomów oraz zastępy filozofów. Tymczasem konflikt z Kościołem był nie do uniknięcia ze względów dogmatycznych. W ten sposób w 1616 roku władze duchowne umieściły “De Revolutionibus” nigdzie indziej, a właśnie na swojej „liście”, czyli w indeksie ksiąg zakazanych. Dopiero w latach dwudziestych XVIII wieku potwierdzenie empiryczne dzieła, dzięki odkryciu przez J. Bradleya aberracji astronomicznej, umożliwiło ponowną dyskusję. “De Revolutionibus” skreślono z indeksu w 1828 roku, co należy uznać za sprawę zjawiskową. Kluczowe w kwestii było też dzieło Galileusza “Dialog o dwu najważniejszych układach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym”, które dopiero w roku 1835 przyznawało słuszność teorii heliocentrycznej.
Całość dzieła Kopernika ukazała się, jak wiadomo, w 1543 roku, pod tytułem: “De Rovolutionibus orbium coelestium libri VI” ( “O obrotach kręgów niebieskich ksiąg sześć”).
Mikołaj Kopernik zmarł 24 maja 1543 roku, wkrótce po wydaniu dzieła drukiem, nie doczekał się rozwoju swojej idei, choć zapewne zdawał sobie sprawę z jej rewolucyjnego charakteru. Mikołaj Kopernik przeszedł do historii jako ten, który wstrzymał Słońce i ruszył Ziemię. Ciało Kopernika złożono w katedrze fromborskiej pod posadzką.
Książka godna polecenia
„O Mikołaju Koperniku” jest książką Stanisława Szostakowskiego, która przybliża losy uczonego.