Stanisław Wawrzyniec Staszic (1755-1826) był wszechstronnym polskim działaczem oświeceniowym. Był przede wszystkim pionierem spółdzielczości, pisarzem politycznym i publicystą, filozofem, księdzem katolickim i tłumaczem, a oprócz tego wolnomularzem oraz przyrodnikiem: geografem i geologiem.
Krótki życiorys Stanisława Staszica
Urodził się w Pile w 1755 roku. Był synem burmistrza miasta Piła. Ukończył szkołę parafialną, a następnie poznańską szkołę średnią i seminarium duchowne tamże. Po uzyskaniu święceń kapłańskich w 1778 roku Staszic wyjechał na studia do Paryża, gdzie zgłębiał nauki przyrodnicze. Odbył też wtedy podróż do Włoch.
w 1781 roku, po powrocie do kraju, został wychowawcą dzieci Andrzeja Zamoyskiego. Później aktywnie uczestniczył w obradach Sejmu Czteroletniego – był żarliwym zwolennikiem wprowadzania reform. Nasilił działalność naukową oraz polityczną. W latach 1808 – 1826 był prezesem warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, zaś w okresie 1807-1815 działał jako członek Izby Edukacyjnej oraz Dyrekcji Edukacji Narodowej Księstwa Warszawskiego. Należał ponadto do Towarzystwa ds. Ksiąg Elementarnych. Był również członkiem Rady Stanu, dyrektorem Dyrekcji Przemysłu i Kunsztów w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji, aż w końcu ministrem Stanu Królestwa Polskiego.
Staszic był założycielem kieleckiej Szkoły Akademiczno-Górniczej oraz Instytutu Agronomicznego zlokalizowanego w Marymoncie. Był założycielem Hrubieszowskiego Towarzystwa Rolniczego. Został sławetnym autorem prac geologicznych i geograficznych.
W okresie obrad Sejmu Wielkiego napisał swe wiekopomne „Przestrogi dla Polski”, będące wyrazem jego ściśle patriotycznej troski o losy przyszłe ojczyzny.
Staszic umarł w Warszawie w 1826 roku. Został pochowany na Bielanach – w kościele kamedułów. Jego pogrzeb stał się wielką manifestacją, żegnało go przynajmniej 14 tysięcy żałobników.
Rozszerzona biografia Stanisława Staszica
Dziedzictwo i lata wczesne
Korzenie Stanisława Staszica odnajdujemy w Pile, czyli w mieście, w którym ród Stasziców był dobrze znany z dawien dawna. Popularność Stasziców w tej miejscowości związana jest z faktem piastowania przez tą familię ważnych urzędów takich jak wójt (pełniony przez jego matkę), czy też burmistrz (przez ojca i dziadka). Stanisław jako czwarte z kolei dziecko Katarzyny i Wawrzyńca miał starszych braci takich jak Antoni i Andrzej, oraz starszą siostrę Anne.
Stanisław Staszic przyszedł na świat w Pile 6 listopada 1755 roku. Jego ojciec od początku pragnął, aby syn zdobył rzetelne wykształcenie, by w przyszłości mógł zająć poważne administracyjne stanowisko. Matka zaś, jako kobieta – według źródeł – skrajnie religijna i przesądna, widząc swe drobne, oraz wątłego zdrowia dziecko, zachciała ofiarować Stanisława nie tylko opiece boskiej, bo i przeznaczyć go zawczasu do stanu duchownego, czyniąc przy tym śluby, że całe dorosłe życie Stanisław będzie chodził w stroju duchownego.
Stanisław był dzieckiem nadzwyczaj bystrym, o czym najlepiej świadczy np. dokonane przez niego już w wieku 15 lat tłumaczenie sławnego onegdaj poematu Ludwika Racine’a pt. „O religii”.
Edukacja
W wieku swych wczesnych lat nastu Stanisław Staszic został wysłany do Pilskiej szkoły parafialnej. Później natomiast najpewniej kontynuował edukację w poznańskiej Akademii Lubrańskiego, przy czym odnajdujemy i źródła mówiące, że chodził też do tamtejszego kolegium jezuickiego, na co jednak nie ma wystarczających stuprocentowych dowodów. Wiadomo jednak, że w czwartym, czyli ostatnim roku nauki, Staszic ukończył kurs teologiczny. W tym samym roku zdoła też otrzymać pierwszą tonsurę, czyli charakterystyczny dla duchownych katolickich charakterystyczny wygolony krążek na głowie. Następne było siłą rzeczy seminarium duchowne. W tym miejscu należy dodać, jak ponadprzeciętnie zaradnym Stanisław był młodzieńcem. Otóż zapewnił on sobie bowiem stałe źródło utrzymania poprzez uzyskanie posady kanclerza kapituły w miejscowości Szamotuły, dzięki czemu otrzymywał regularny dochód z dóbr wsi Jankowice, co trwało niebagatelne kilkanaście lat. Seminarium ukończył tymczasem na przełomie lat 1778-79, by uzyskać święcenia kapłańskie, co oznaczało jednakowoż koniec jego edukacji teologicznej. Młody ksiądz pragnął wówczas kontynuować swoją naukę za granicą, do czego zachęcał go również, i wspierał – jego ojciec. Brak dostatecznych w tym celu dochodów sprawił i wymógł, aby podzielony został majątek rodzinny celem otrzymania przez niego w gotówce części spieniężonego w ten sposób majątku. Stanisław oddał następnie swój kapitał na procent i tak zabezpieczywszy się, jeszcze w 1779 roku udał się na dwa lata za granicę. Pobierał nauki uniwersyteckie w Lipsku i Getyndze oraz najdłużej w Paryżu, gdzie podjął się studiów w zakresie przyrodoznawstwa. Wtedy to zetknął się oczywiście z umysłowym życiem epoki oświecenia. Lecz aby tego było mało, interesowała go także geologia i fizyka, co sprawiło, że rozum potraktował wkrótce jako narzędzie poznania samego Boga.
Pedagog Stanisław Staszic
W 1781 roku Stanisław Staszic wrócił do kraju. Zatrzymał się wówczas na dłużej w Warszawie. Zarobkował jako guwerner syna hrabiego Jana Miera, po czym nadeszła atrakcyjna propozycja zostania wychowawcą dzieci Andrzeja Zamoyskiego, słynnego wówczas ex kanclerza i ordynata. Otrzymał w związku z tym niemałą dożywotnią pensję. Poza tym ta posada sprawiła, iż Staszic wszedł w środowisko politycznie zaangażowane. Poznał przede wszystkim całą sytuację polityczną i prawną ówczesnej Polski. Stanisław Zamoyski napisał to wówczas, iż Staszic jako nauczyciel dzieci „Wkrótce ujawnił się jego charakter twardy, ostry, porywczy i popędliwy, który był dla nas wielką udręką.”, oraz: „Ksiądz Staszic nie umiał uczyć bez lżenia i bicia. Był ordynarny, gwałtowny, a także niezwykle porywczy”. Może i nie był zbyt dobrym pedagogiem, lecz rodzice byli z nauczyciela zadowoleni. Wkrótce jego pozycja mogła zatem w domu Zamoyskich wzrosnąć i został dodatkowo powiernikiem i doradcą tejże rodziny. Z ordynatem łączyły Staszica podobne poglądy na sprawy polityczne, stąd też często obaj prowadzili długie wieczorne dysputy skoncentrowane wokół tematów ojczystych.
Jego „Uwagi nad Życiem Jana Zamoyskiego”
Mimo wielu obowiązków Stanisław Staszic kontynuował karierę naukową, aby już w 1782 r. otrzymać doktorat obojga praw i objąć katedrę języka francuskiego Akademii Zamojskiej. Mieszkając w Zamościu, wreszcie zrealizował i swe wcześniejsze zamierzenie mianowicie przetłumaczenia na język polski sławnego dzieła Georges’a Buffona zatytułowanego „Epoka Natury”. Natomiast częste dyskusje z Andrzejem Zamoyskim na temat spraw krajowych zaowocowały wzrostem zainteresowania Staszica kwestiami polityczno-społecznymi. Stąd też mogła ukazać się wkrótce jego literatura pt. „Uwagi nad Życiem Jana Zamoyskiego”, którą jednak z uwagi na klimat i ewentualny ferment intelektualny musiała ukazać się anonimowo – w 1787 roku.
Na kanwie zdarzeń przełomowych
Zamoyscy, a wraz z nimi i Staszic urządzali wyjazdy do swych wielu majątków. W związku z tym młody ksiądz w 1788 roku dostał na kilka lat probostwo na parafii wioski Turobin, co przyniosło mu ponoć niemałe zyski. W 1788 roku rozpoczęły się obrady Sejmu Wielkiego, na które Staszic pojechał. Przysłuchiwał się wtedy obradom, obserwując także podejmowane uchwały. Dzięki temu mógł skonfrontować te działania ze swoim programem w zakresie koniecznych reform, które to spisał w swym pierwszym dziele. Owocem tych rozmyślań została jego anonimowa książka, wydana w 1790 roku, czyli „Przestrogi dla Polski”. W tym samym roku Staszic skorzystał też z okazji i udał się, wraz z rodziną kanclerza, w dwuletnią podroż do Austrii oraz Włoch, czego opis odnajdujemy w jego pamiętnikach z tamtego okresu. 10 lutego 1792 jego ordynat i były kanclerz Zamoyski zmarł. Stanisław Staszic, będąc już jak członek rodziny, towarzyszył Zamoyskim dalej w dalszym życiu rodziny. Szczególnie żona Zamoyskiego, Konstancja, widziała w Staszicu oparcie na nadchodzące lata. Staszic dużo czasu spędzał również w miejscowości Zwierzyniec niedaleko Zamościa, gdzie pracował nad obszernym dziełem własnego autorstwa pt. „Ród ludzki”. Po upadku niepodległej Polski, od 1794 roku, Staszic mieszkał przez kilka kolejnych lat w Wiedniu. Jako że mieszkał z Konstancją Zamoyską i jej dziećmi, dochodziło wtedy do częstych awantur pomiędzy Stanisławem a jego dawnymi wychowankami, co wkrótce po śmierci Konstancji – w lutym 1797 roku – naraziło go na bardzo przykry proces sądowy. Proces dotyczący formalnej jak się okazało, błahostki zakończyła dopiero śmierć pozywającego go Aleksandra w roku 1800 roku, doszło więc do ugody podpisanej już z nowym ordynatem w osobie Stanisława Zamoyskiego. W tym czasie Staszic mieszkał już w Hrubieszowie.
Krajoznawstwo w służbie nauk
W 1797 r. Staszic wrócił do kraju, rozpoczynając swój kilkuletni czas wędrówek o charakterze badawczym – po ziemiach polskich, jak i krajach ościennych. Zwiedził na przykład w ciągu miesiąca niemal całe Tatry: zarówno Zachodnie, jak i Wysokie czy Bielskie, gdzie zdobył najwyższe szczyty. Bywał tez w okolicach Kielc, Krakowa, na Lubelszczyźnie, czy nawet we Lwowie. Był oprócz tego pod wrażeniem Karpat, Przedgórza, był także ze swą wędrówką na Węgrzech. Z perspektywy czasu podejmował wtedy i cenne inicjatywy gospodarcze – a to głównie w zakresie budowy hut i krajowych kopalń. Opisał przykładowo kopalnie srebra w Olkuszu, przeprowadził później zakrojone na bardzo szeroką skalę badania geologiczne miejsc w okolicach Kielc, na Podhalu i w Tatrach. Jego dzieło napisane w 1815 a wydrukowane w roku 1825 dzieło pod tytułem „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin polskich” („Carta geologia totius Poloniae)” zawierało opisy struktur Tatr, w tym ścisłe opisy skał osadowych, budowy tektonicznej tamtejszych gór oraz szereg niezwykle ciekawych spostrzeżeń stratygraficznych. Natomiast na przełomie 1804 i 1805 r. po raz drugi wybrał się do Paryża. Tat to mógł już ściślej zapoznawać się z najnowszą literaturą dotyczącą nauk o Ziemi.
Po prostu myśliciel – oświeceniowiec
Współczesna mu rzeczywistość pasjonowała Staszica coraz bardziej. Wiele o sprawach kraju zaczerpnął z wypowiedzi Andrzeja Zamoyskiego. Wspomniane dzieło „Uwagi nad Życiem Jana Zamoyskiego” stało się później sensacją. Publicystyczna praca zawierała surową krytykę ówczesnych stosunków społecznych, ale i wskazywała drogi do naprawy Rzeczpospolitej. Stanisław był rzecznikiem zniesienia liberum veto. Poruszał też sprawy organizacyjne w wojsku, czy nawet kwestie ekonomiczne, w tym podatkowe. Słowem nakreślił on wszechstronny program reform państwa. Wierzył, że możliwe jest wychowanie do przebudowy społecznej. Naczelnym hasłem Staszica było „jak swojego kraju obfitość powiększać i jego owoce polepszać”. Staszic opierał się na filozofii ściśle oświeceniowej, zwłaszcza na empiryzmie John’a Locke`a, twierdząc, że całe dostępne poznanie człowieka odbywa się głównie, a może i przede wszystkim li tylko na drodze doświadczenia zmysłowego. Inne ważne dzieło ”Przestrogi dla Polski” powstały już pod wpływem wydarzeń Sejmu Wielkiego. Poruszał sprawę chłopską, uważając, iż szlachecki monopol na posiadanie ziemi to główne zło. Upomniał się też Staszic o zbiór praw mieszczaństwa, chcąc swoistego „wolnouprawnienia” dla tego stanu. Ostro uderzał w sprzedajność magnaterii i egoizm społecznym szlachty, która np. odmawiała chłopom praw do ziemi, zamieniając ich w rodzaj mu współczesnych niewolników. Przeprowadził również analizę przyczyn upadku Rzeczpospolitej i przedstawił własną teorię państwa nowoczesnego. Domagał się na przykład zdecydowanego wzmocnienia władzy królewskiej, w tym dziedziczności tronu, jak i przyznania mieszczanom praw politycznych. Optował za tym mianowicie, by szlachta zrezygnowała z części swoich przywilejów na rzecz mieszczaństwa.
Staszic w Warszawie
Po roku 1795, w czasie gdy Polski nie było już na mapie świata, Staszic mógł zająć się przede wszystkim działalnością na rzecz rozwoju gospodarczego terenów ojczystych oraz pracował naukowo. Do istotnych należy fakt, iż w 1802 Staszic osiadł na stale w Warszawie, zostając członkiem prac Towarzystwa Przyjaciół Nauk, któremu to właśnie wiele lat prezesował (1808-1826). Według pamiętnikarza tamtej epoki Staszic był „najczynniejszym, najgorliwszym, a nade wszystko najhojniejszym” ma się rozumieć członkiem Towarzystwa. To właśnie Staszic zainicjował i sfinansował powstanie pomnika Mikołaja Kopernika, ofiarując później Towarzystwu własną bibliotekę i zebrane skrupulatnie zbiory przyrodnicze. Lecz przede wszystkim inicjował i zachęcał do wielokierunkowych badań innych członków Towarzystwa Przyjaciół Nauk, wzywając ich pod hasłem „bycia narodowi użytecznym”. Kiedy natomiast organizacja borykała się z problemami finansowymi, Staszic ufundował jej gmach, czyli budynek zwany po dziś dzień pałacem Staszica. Zabierał tak często głos w sprawach organizacyjnie istotnych, że w końcu obwołano go prezesem.
Nie tylko społecznik
Nadeszły czasy napoleońskie oraz utworzenie Księstwa Warszawskiego w 1807 r. Otworzyło to przed Stanisławem Staszicem drogę do wielu urzędów publicznych, których będąc mieszczaninem w Rzeczpospolitej szlacheckiej, nie mógł pełnić. W 1807 został mianowany członkiem Izby Edukacyjnej i Dyrekcji Skarbowej (do 1815 roku radcą stanu). Później został również członkiem instytucji pod nazwą Towarzystwo elementarne do Ksiąg. Wreszcie w 1808 roku został referendarzem. W 1815 roku przyjął także nominację na wysoki wówczas urząd członka Rady Stanu. W tym samym roku Staszic wstąpił do Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa. Organizował tam szkolnictwo, wnosząc wielki wkład w rozwój tejże dziedziny. W 1816 roku został ojcem założycielem Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach i Instytutu Agronomicznego w Marymoncie. W 1816 roku utworzono Królewski Uniwersytet w Warszawie, którego Radzie Głównej przewodniczył. Był oprócz tego inicjatorem utworzenia w roku 1825 Szkoły Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego, która później została wyższą uczelnią. W 1816 z kolei został mianowany dyrektorem Wydziału (później Dyrekcji) Przemysłu i Kunsztów. W ramach tej funkcji nadzorował produkcję m.in. kopalń i hut, jak również budowę dróg i traktów, organizując jednocześnie Korpus Górniczy, czy też wystawy przemysłu i rękodzieł. W 1824 roku został w końcu ministrem Stanu w Królestwie Polskim. Zwykło się uważać, iż był utworzenie w 1816 roku Hrubieszowskiego Towarzystwa Rolniczego to jego osiągnięcie nr 1. W statucie Towarzystwa Staszic zdecydował się wystąpić z bardzo wówczas odważną inicjatywą uregulowania drażliwej kwestii chłopskiej. W efekcie uwolnił od pańszczyzny i obdarzył ziemiami 329 chłopów, przeznaczając znaczną część gruntów pod lasy, stawy, młyny, cegielnie i społeczno – spółdzielcze magazyny rolnicze. Został zatem poprzez to prekursorem uskutecznianej później w Europie spółdzielczości chłopskiej. Zobowiązał też chłopów, aby prowadzili kasy pożyczkowe, szkoły i szpitale, miejsca opieki nad sierotami, inwalidami oraz nakłaniał do fundowania stypendiów dla rokującej młodzieży. Za tę to właśnie działalność Stanisław Staszic został odznaczony najwyższymi polskimi orderami, mianowicie św. Stanisława I Klasy (1815) i Orła Białego (1818).
Stanisław Staszic odszedł 20 stycznia roku 1826, w Warszawie. Jego pogrzeb stał się wielką manifestacją uznania dla osiągnięć tego wybitnego Polaka. Stanisława Staszica żegnało wówczas przynajmniej 14 tysięcy żałobników.
Ciekawostki o Stanisławie Staszicu
- Przez niemal 20 ostatnich lat życia Stanisław Staszic nie podejmował posługi o charakterze duszpasterskim i nie nosił również sutanny.
- Był zapalonym propagatorem turystyki górskiej, bywając systematycznie w Tatrach i doceniając walory gór.
- był założycielem Hrubieszowskiego Towarzystwa Rolniczego, które jest w tych czasach największym w Europie tego typu przedsięwzięciem
- W swoim testamencie Staszic zapisał spore sumy środków na ośrodki społeczne i instytucje charytatywne. Jego spadkobiercami byli m.in. warszawski Instytut Głuchoniemych, czy też wydział lekarski Uniwersytetu Warszawskiego, poza tym stołeczne szpitale, jak również przytulisko dla ubogich.
- Autor patriotycznej broszury, która wywarła wpływ na powstanie Konstytucji 3 maja.
- Uważa się, że jego intencje wstąpienia do stanu duchownego podyktowane były pragmatyzmem dotyczącym chęcią zaistnienia w świecie uczonych patriotów, którzy mieli wpływ na kształt bieżącej polityki.
Cytaty Stanisława Staszica
„Gdy Polacy będą umieć siebie samych cenić w domu, będą ich cenić i za granicą.”
„Pierwszym obowiązkiem człowieka jest pracować.”
„Długie doświadczenie naucza, że tylko Polacy są zdolni do rządzenia Polakami.”
„Paść może i Naród wielki; zniszczeć nie może, tylko nikczemny!”
„Równość, wolność i własność są najpotrzebniejszym i najprostszym wnioskiem z praw człowieka.”
Artykuły, które mogą Ci się spodobać:
Źródła
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_Staszic
- https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1277961,Stanislaw-Staszic-oswieceniowy-mysliciel-naiwny-polityk
- https://pl.wikiquote.org/wiki/Stanis%C5%82aw_Staszic
- https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/stanislaw-wawrzyniec-staszic
- https://zst.nowotarski.edu.pl/staszic/newindex.php?id=p2
Zapisz się do newslettera
Chciałbyś co jakiś czas otrzymywać powiadomienia o nowych, ciekawych biografiach?Zapisz się do newslettera: