Stefan Batory (1533-1586) był księciem siedmiogrodzkim, później królem Polski, a w związku z tym również wielkim księciem litewskim.
Krótki życiorys Stefana Batorego
Przyszedł na świat w 1533 roku. Jego ojcem był wojewoda siedmiogrodzki Stefan Batory, matką zaś Katarzyna Telegdi. Stefan Batory został osierocony wcześnie. W związku z tym szukał początkowo oparcia w stosunkach z rodem Habsburgów.
Rok 1562 był swoistym punktem zwrotnym w jego biografii, ponieważ stanął wówczas to na czele wojsk siedmiogrodzkich, w efekcie zwyciężając armię cesarską w bitwie rozegranej pod Hadad. W 1571 roku natomiast, dzięki poparciu sułtana tureckiego Selima II, Stefan Batory został wybrany księciem siedmiogrodzkim.
Wreszcie w roku 1576 Batory mógł pojąć za swą żonę Annę Jagiellonkę, czyli potomkinie rodu Piastów, został więc jej mężem co następnie pozwoliło ogłosić go królem Polski, dając w ten sposób masom szlacheckim spokój, którego nie mogły zaznać wcześniej – Batory tym samym bowiem zakończył trwający półtora roku chaos bezkrólewia i politycznej niejasności. Uzyskał wprawdzie aprobatę Kościoła katolickiego i senatorów, ale miały miejsce i inne zdarzenia, jak choćby to związane z Gdańskiem – w 1577 r. prowadził konflikt z tym miastem, które odmówiło uznania Batorego jako polskiego króla. Wkrótce jednak wypracowano dobry kompromis, w myśl którego Gdańsk zapłacił całkiem wysoką kontrybucję. W latach 1579-1582 Stefan Batory mierzył się z kolei z potęgą wschodniego sąsiada, bowiem walczył o Inflanty z Moskwą, które to walki zakończyły się sukcesem Polski i zawarciem pomyślnego dziesięcioletniego rozejmu. Król przygotowywał się później na wojnę z Turcją, powołał między innymi piechotę wybraniecką i wprowadził słynny rejestr kozacki.
Stefan Batory zmarł w Grodnie w 1586 roku.
Rozszerzona biografia Stefana Batorego
Stephen Báthory urodził się 27 września 1533 r. na zamku w Somlyó, znanym również jako Szilágysomlyó (dzisiejszy Șimleu Silvaniei). Był synem Stefana VIII Batorego i jego żony Katarzyny Telegdi. Stefan Batory miał pięcioro rodzeństwa: dwóch braci i trzy siostry.
Wojewoda Siedmiogrodu
Niewiele wiadomo o jego dzieciństwie. Karierę wojskową zaczynał dość wcześnie, bo w wieku 15 lat, co mogło mieć wpływ na jego późniejszą szorstkość w obejściu oraz mistrzostwo w dosadnych konstatacjach. Około 1549–1550 Batory dzięki pomocy swojego brata odwiedził Włochy i prawdopodobnie spędził kilka miesięcy na wykładach uniwersytetu w Padwie. Studiował książki z zakresu wojskowości, co okazało się później bardzo przydatne. Po powrocie w rodzinne strony wstąpił do armii Ferdynanda I, władcy Świętego Cesarstwa Rzymskiego, i wziął udział w walkach przeciwko Turkom. Báthory został schwytany przez Turków, a po tym, jak Ferdynand odmówił zapłacenia okupu, Batory przyłączył się do przeciwników Fendynanda, wspierając Jana II Zygmunta Zápolyę w jego walce o władzę w Królestwie Węgier Wschodnich. Báthory, jako zwolennik Zápolyi, działał zarówno jako feudalny władca, dowódca wojskowy, jak i dyplomata. Podczas jednej z podróży do Wiednia został aresztowany i przebywał w niewoli dwa lata. W tym czasie popadł z kolei w niełaskę na dworze Zápolyi, a jego stanowisko w ramach wspomnianych funkcji w dużej mierze zajął inny węgierski szlachcic – Gáspár Bekes, postać o tyle znacząca w biografii Batorego, że eliminująca jego ambicje w polityce najwyższego węgierskiego szczebla.
Dopiero po śmierci Zápolyi w 1571 r. Stefan Batory został wojewodą Siedmiogrodu. Tymczasem jego oponent polityczny, wspomniany Gaspar Bekes, wspierany przez Habsburgów, zakwestionował ten wybór. Doszło więc do walk domowych, zakończonych zwycięstwem Batorego i wypędzeniem Bekesa z Transylwanii. Następnie Batory podjął wysiłki by umocnić swoją pozycję w Siedmiogrodzie.
Wyprawa na tron Polski
W 1572 r. tron Rzeczpospolitej Obojga Narodów, wówczas największego i jednego z najbardziej zaludnionych państw w Europie, został przedmiotem walk politycznych, bowiem król Polski Zygmunt II zmarł bez spadkobierców. Sejm polski tymczasem, otrzymawszy uprawnienia do wyboru nowego króla, wybrał wkrótce Henryka Walezeg, który jednak wstępując równolegle na tron francuski opuścił Polskę na zawsze. Wówczas to Batory zobaczył swoją szansę i postanowił wziąć udział w staraniach o polski tron.
12 grudnia 1575 roku, po trwającym około półtora roku okresie, prymas polski Jakub Uchański, reprezentujący frakcję prohabsburską, ogłosił cesarza Maksymiliana II nowym monarchą tronu polskiego. Jednak kanclerz Jan Zamoyski i inni przeciwnicy Habsburgów zdołali przekonać brać szlachecką do zażądania by król był piastowski, co oznaczało ściślej – by wybranemu na tron bliska była polska racja stanu. Po ożywionych dyskusjach zdecydowano, że Anna Jagiellonka, siostra byłego króla Zygmunta II Augusta, powinna zostać wybrana na króla Polski i poślubić Stefana Batorego. W związku z tym, w styczniu 1576 r. Batory przekazał prerogatywy wojewody siedmiogrodzkiego swojemu bratu Christopherowi Batoryi i wyjechał do Polski. 1 maja 1576 Batorego poślubił Annę i został koronowany na króla Polski i wielkiego księcia litewskiego. Batory zaczął wówczas także używać tytułu księcia Transylwanii.
Scalanie ziem pod berłem królewskim
Pozycja Batorego była początkowo niezwykle trudna, ponieważ wciąż był obecny pewien sprzeciw wobec jego wyboru. Cesarz Maksymilian na przykład popierał opozycję wewnętrzną i przygotował się do wyegzekwowania swojego roszczenia do tronu w drodze działań wojskowych. Oprócz tego przedstawiciele Wielkiego Księstwa Litewskiego odmówili uznania Batorego za Wielkiego Księcia i zażądali ustępstw dotyczących m.in. zarezerwowania urzędów litewskich dla Litwinów. Na to, jak i inne kwestie w zakresie sukcesji litewskiej Batorego, król zaakceptował, toteż został w końcu uznany za Wielkiego Księcia Litewskiego, Księcia Rusi i Żmudzi.
Gdy Litwa była już uspokojona pod panowaniem Batorego, okazało się, że drugim ważnym regionem odmawiającym uznania jego wyborów były Prusy. Szczęśliwie nagła śmierć cesarza Maksymiliana poprawiła sytuację Batorego, podczas gdy miasto Gdańsk wciąż odmawiało uznania jego wyboru. Nie mogło się obyć bez znaczących ustępstw. Powstały konflikt był znany jako bunt gdański. Większość opozycji jednak uległa w momencie, gdy doszło do oblężenia miasta przez siły Batorego – armia gdańska została całkowicie pokonana w bitwie 17 kwietnia 1577 r. Ponieważ jednak armie Batorego nie były w stanie zdobyć gdańskich umocnień, osiągnięto kompromis dyplomatycznie. W zamian za pozytywne rozpatrzenie niektórych ekonomicznych żądań Gdańska miasto uznało Batorego za władcę Polski i zapłaciło 200 000 złotych złota jako rekompensatę związaną ze stratami wojennymi. Te jak i inne kroki polityczne Batorego w tamtym czasie miały wpływ również na złożenie mu hołdu lennego z Prus, co było równoznaczne z rozciągnięciem jego panowania nad tym regionem.
Priorytety polityki wewnętrznej
Ustabilizowawszy sytuację Báthory miał okazję poświęcić się wzmocnieniu swojego autorytetu, w czym wspierał go kanclerz Jan Zamoyski, który wkrótce został też jednym z najbardziej zaufanych doradców króla. Báthory zreorganizował sądownictwo poprzez utworzenie trybunałów sądowych (trybunału koronnego w 1578 r. i trybunału litewskiego w 1581 r.). Wprawdzie osłabiło to nieco pozycję królewską, ale Batorego nie martwiło, ponieważ utrata władzy nie była czymś znaczącym w perspektywie krótkoterminowej – koniec końców bardziej interesował go dziedziczny tron węgierski. W zamian za ustępstwa w zakresie swej władzy Sejm zezwolił mu na podniesienie podatków i forsowanie szeregu reform wzmacniających wojsko, w tym utworzenie piechoty wybranieckiej, czyli formacji piechoty złożonej z chłopów. Wiele jego projektów miało na celu modernizację armii, chciał reformować ją na wzór wojsk węgierskich. Założył także Akademię Wileńską, trzeci uniwersytet w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, przekształcając to, co było kolegium jezuickim, w duży i profesjonalny uniwersytet. Założył kilka innych kolegiów jezuickich i aktywnie propagował katolicyzm, jednocześnie szanując politykę Rzeczypospolitej w zakresie tolerancji religijnej (wydał szereg dekretów zapewniających ochronę polskim Żydom i potępiając wszelką przemoc religijną).
W stosunkach zewnętrznych Báthory dążyła do pokoju poprzez silne sojusze. Mimo braku zaufania do Habsburgów utrzymał tradycję dobrych stosunków, którymi cieszyła się Rzeczpospolita z jej zachodnim sąsiadem, i potwierdził wcześniejsze traktaty między Rzeczypospolitą a Świętym Cesarstwem Rzymskim dzięki misjom dyplomatycznym nadesłanym przez następcę na tronie cearskim – Maksymiliana Rudolfa II. Kłopotliwa natomiast południowo-wschodnia granica z Imperium Osmańskim została tymczasowo stłumiona przez rozejm podpisany w lipcu 1577 r. i w kwietniu 1579 r.
Król Polski, ale i węgierski patriota
Wielu jego zaufanych doradców było Węgierami, bowiem Batory nadal żywo interesował się węgierską polityką. Król chciał odtworzyć swój kraj ojczysty w formie niezależnej, silnej potęgi, ale trudna sytuacja międzynarodowa nie pozwoliła mu znaczące przyspieszenie jego planów w tej dziedzinie. Warto nadmienić, ponieważ jest symboliczne i dobrze obrazuje jego dyskurs, że oprócz węgierskiego Batory dobrze znał łacinę i mówił po włosku i niemiecku; nigdy jednak nie nauczył się języka polskiego. Batory przedstawiony został w źródłach jako dość oszczędny w ujawnianiu swoich osobistych spraw, za to polowanie i czytanie należały do rozrywek jego ulubionych.
Kwestia rosyjska
Przed wyborem Batorego na tron Rzeczypospolitej Iwan Groźny, władca Rosji, zaczął rozciągać aktywnie swą władzę na północnym wschodzie, ostatecznie atakując pogranicze Rzeczypospolitej w Inflantach; konflikt rozrósł się na szereg pobliskich mocarstw (poza Rosją i Polską-Litwą, zaangażowana była także Szwecją, Królestwo Inflant oraz Dania z Norwegią). Każdy z krajów walczył o kontrolę nad Inflantami, a wynikający z tego trwający kilka lat konflikt stał się znany jako Wojna o Inflanty. W 1577 r. Iwan kontrolował większość spornego terytorium, a miało to potrwać dość krótko, ponieważ w 1578 r. Siły Rzeczpospolitej Obojga Narodów odniosły szereg zwycięstw wypychając siły Iwana z powrotem na terytoria rosyjskie. Dowódcą wojsk Rzeczypospolitej był Báthory wraz ze swoim kanclerzem Zamoyskim. Obaj dowodzili armią w serii decydujących i pomyślnych kampanii obejmujących Połock w 1579 r. i Wielkie Łuki w roku 1580. W 1581 Batory poprowadził następną kampanię, podchodząc w sierpniu pod miasto Psków, oblegając następnie to miasto przez sześć miesięcy. Wobec takiego obrotu spraw car Iwan IV wyszedł z propozycją pokoju. Stąd też w roku 1582 podpisany został rozejm w Jamie Zapolskim. Rzeczpospolita odzyskała wówczas prawie całe Inflanty i Połock, a wojska Iwana IV opuściły terytorium Inflant. Tym nie mniej w polityce zewnętrznej Báthory rozważał jednak kolejną wojnę z Rosją, ale jego plany opóźniły się z powodu braku odpowiedniego wsparcia ze strony Sejmu, który odmówił przyjęcia wymaganych do tego podwyżek podatków.
Śmierć
Zdrowie Batorego podupadło już na kilka lat przed jego śmiercią. Zmarł 12 grudnia 1586 r. w Grodnie. Nie miał prawowitych dzieci, choć współczesne plotki sugerują, że mógł mieć kilkoro nieślubnych dzieci. Żadna z tych plotek nie została jednak potwierdzona przez współczesnych historyków.
Ciekawostki o Stefanie Batorym
- Kiedy Stefan Batory został wybrany królem musiał zgodzić się na płacenie wyższego haraczu Turkom (łącznie 25 tys. florenów) w zamian za co uzyskał ich zgodę na personalną unię polsko-siedmiogrodzką.
- Stefan poświęcił swej nowej żonie, czyli 53-letniej i starszej o 10 lat Annie, aż trzy noce poślubne, na co w szczególności zwrócił uwagę Jan Tarnowski – arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski. Mowa w tych źródłach też o pewnej nocy, gdy królowa kolejny raz zapragnęła swego świeżo poślubionego męża, który mając już dość intensywnej miłości salwował się ucieczką z komnaty w nieznane rubieże okolicznych zabudowań.
- Słynna piechota wybraniecka była tą formacją, która swoje istnienie zawdzięczała właśnie panowaniu Stefana Batorego.
- Stefan Batory forsował politykę tolerancji dla często w Europie prześladowanych innowierców.
Cytaty Stefana Batorego
„Fantazji w Polakach dużo, ale gdy się słowa wyczerpią, do czynu ochoty i sił im brak.”
„Wszedłbym sam w najnędzniejszy czyściec, by mi nie szło o sławę, puściłbym to królestwo, a miałbych na takie jatki synowca dać.”
„Ucz się chłopcze łaciny, a ja zrobię cię panem.”
„Królem jestem ludzi, nie sumienia.”
„Jestem królem waszym, nie wymyślonym ani malowanym.”
„Jako Żyd tak i starosta są ludzie królewscy. (…)
Ja panuję nad ludem, a Bóg nad sumieniami. Trzy albowiem są rzeczy, które Bóg zachował sobie: z niczego coś stworzyć, przyszłość przewidzieć, sumieniami władać.”
Źródła
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Stefan_Batory
- http://ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/stefan-batory-bthory-istvn
- https://wypracowania24.pl/historia/6597/stefan-batory-biografia-zyciorys
- https://www.youtube.com/watch?v=b-Ikl2MEqVM
Z wykształcenia socjolog. Swoje dziennikarskie doświadczenie zdobywał pracując w lokalnym czasopiśmie na Podkarpaciu i w regionalnej telewizji na Podbeskidziu.
Zapisz się do newslettera
Chciałbyś co jakiś czas otrzymywać powiadomienia o nowych, ciekawych biografiach?Zapisz się do newslettera: