Janosik

Juraj Janosik (1688-1713) był tatrzańskim zbójnikiem, który został wykreowany przez literatów na słowackiego bohatera narodowego.

Spis treści

Janosik – biografia

Juraj Janosik urodził się we wsi Terchova na Słowacji. Przekazy źródłowe podają jako datę urodzenia 25 stycznia lub 25 lutego 1688 roku. Jego ojciec nazywał się Martin Janosik, a mama Anna Cesnekova. Miał czworo rodzeństwa: braci Jana, Martina i Adama oraz siostrę Barborę.

Historycy przypuszczają, że brał udział w 1703 roku w powstaniu antyhabsburskim, któremu przewodził węgierski magnat Franciszek II Rakoczy. W 1708 roku wrócił do wsi, aby zająć się rodzinnym gospodarstwem. Następnie wstąpił do armii austriackiej i przydzielono go do oddziału stacjonującego w zamku miasta Bytca w środkowej Słowacji. Zamek służył m.in. jako więzienie dla pospolitych i groźnych przestępców. Tam poznał Tomasa Uhorcika, z pochodzenia Słowaka, który w latach 1702-1711 działał jako karpacki harnaś. Janosik pomógł Uhorcikowi uciec z więzienia w październiku 1710 roku, a miesiąc później zdezerterował (albo został wykupiony przez ojca) z wojska i dołączył do bandy zbójników.

Tomas Uhorcik w 1711 roku odszedł z bandy i Juraj Janosik został nowym harnasiem zbójników karpackich. Jego podkomendni działali wówczas na pograniczu węgiersko-polskim. Jego ofiarą padali głównie kupcy, ale i także plebani, posłańcy pocztowi czy osoby zamożniejsze. Janosik grabił z myślą o sobie i swoich ludziach, okazjonalnie obdarowując np. dziewczęta z okolicznych wsi różnymi zrabowanymi drobiazgami. Był wspierany przez ważnych lokalnych obywateli i w zamian za dzielenie się łupami mógł liczyć na ratunek. Na przykład, wiceżupan komitatu lipowskiego zapewnił mu alibi, kiedy Janosik po raz pierwszy został osadzony, co doprowadziło do jego uwolnienia.

Proces Janosika

Tomas Uhorcik zmienił imię, osiedlił się we wsi Klenovec i został hajdukiem. To właśnie w domu Uhorcika prawdopodobnie początkiem marca 1713 roku, Janosik został aresztowany wraz z gospodarzem. Nie przypuszczano nawet, że schwytany gospodarz to ukrywający się pod nowym nazwiskiem Tomas Uhorcik. Janosika osadzono w kasztelu Vranovo we wsi Paludzka koło Liptowskiego Mikułasza. Tam w dniach 16 i 17 marca odbył się jego proces. Dzięki zachowanym protokołom znamy jego przebieg. Janosik otrzymał zarzut napadów, powiązania z powstańcami przeciwko Rakoczemu i zabójstwa proboszcza w Domaniczy. Pierwszego dnia udzielał wymijających i niejasnych odpowiedzi. Prokurator zażądał kary śmierci. Jego obrońca żądał ułaskawienia Janosika, wskazując na młody wiek, niedopuszczenie się jakiegokolwiek zabójstwa ani zranienia oraz okoliczności łagodzące w postaci namowy do zbójowania przez Uhorcika. Drugiego dnia Janosika poddano torturom. Ostatecznie skazano go na karę powieszenia na haku przez lewe żebro. Osią oskarżenia stało się zabójstwo plebana z Domanicy, do czego Janosik się nie przyznał i wskazał jako sprawcę swojego kompana. Tradycja podaje, że wyrok wykonano 17 marca 1713 roku w Liptowskim Mikułaszu.

Ponad miesiąc po śmierci Janosika, sąd żupny sądził Tomasa Uhorcika. Pierwszego dnia go przesłuchano, a w drugim poddano torturom. Właśnie w drugim dniu procesu odkryto jego prawdziwą tożsamość i oskarżono o rabowanie kaszteli, namówienie Janosika do zbójnictwa oraz o inne zagrożenia dla publicznego porządku. Skazano go na karę śmierci przez łamanie kołem i zgładzono go 21 kwietnia 1713 roku, na tym samym miejscu, w którym stracono Janosika. Niektóre legendy przypisują Uhorcikowi zdradę Janosika, natomiast wg innych podań Janosik został zdradzony przez kochankę.

Przeczytaj życiorys: Adolf Hitler

Janosik w kulturze

Chociaż prawda historyczna o Janosiku jest znana od lat międzywojennych, to jego postać w folklorze i kulturze jest wciąż przedstawiana w dowolny sposób.

W drugiej połowie XVIII wieku Janosik stał się słowackim bohaterem narodowym. Pozytywnie wiązano go z Tatrami i popularyzowały się wówczas podania, wg których działał poprzez obrabowywanie bogatych i obdarowywanie biednych. W XIX wieku jego postać stała się również powszechna w folklorze beskidzkim, a jego popularność rozniosła się wkrótce na Śląsk, do Margrabstwa Morawskiego, na Węgry i Ukrainę.

Na Słowacji Janosika postrzegano na dwa sposoby: jako pospolitego bandytę oraz jako szlachetnego zbójnika, natomiast w Polsce znana była tylko wersja pozytywna. Uznawano go za tatrzańskiego bohatera zarówno w komunistycznej Czechosłowacji oraz do niedawna w Polsce. Do niedawna panowało na Podhalu przekonanie, że był Polakiem i działał po polskiej stronie gór. Tezę tą upowszechnił Tetmajer, który napisał epopeję tatrzańską Legenda Tatr, składającą się z 2. części: Maryna z Hrubego i Janosik Nędza Litmanowski.

W Polsce w latach 70. na podstawie motywów literackich Tetmajera powstał serial telewizyjny Janosik Jerzego Passendorfera oraz wersja pełnometrażowa. W obu produkcjach w główną rolę wcielił się Marek Perepeczko. Mimo, że oba obrazy nie do końca odnosiły się do rzeczywistej historii, to zyskały w Polsce dużą popularność i znacząco przyczyniły się do rozpowszechnienia w Polsce postaci Janosika. Agnieszka Holland i Kasia Adamik podjęły próbę ukazania prawdy historycznej w postaci filmu Janosik. Prawdziwa historia (2009), który został wzbogacony o motywy baśniowe i wartką akcję.

Janosik pojawił się w 1944 roku na słowackim banknocie o nominale 500 koron, a w 1947 roku na 2-koronowej monecie.

26 marca obchodzony jest Dzień Dobrego Łotra, który jest nazywany również Dniem Janosika.