Czyngis-chan, Dżyngis-chan, do 1206 Temudżyn (1155/1162-1227) był wybitnym chanem Mongołów, założycielem imperium mongolskiego, który w czasie swego panowania wpłynął decydująco na kształt polityczno-terytorialny tej części świata.
Spis treści
Krótki życiorys Czyngis-chana
Czyngis Chan ur. ok. 1162 był założycielem i pierwszym Wielkim Khanem Imperium Mongolskiego, które po jego śmierci stało się największym imperium w historii Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Doszedł do władzy, łącząc wiele koczowniczych plemion Azji Północno-Wschodniej. Po założeniu Imperium zostaniu Czyngis-chanem, rozpoczął inwazje mongolskie, które podbiły większość Eurazji. Kampanie zainicjowane za jego życia obejmują kampanie przeciwko państwom Kaukazu jak również przeciwko potężnym dynastiom Xia i Jin. Kampaniom tym często towarzyszyły masowe masakry ludności cywilnej, zwłaszcza na ziemiach kontrolowanych przez wspomniane familie. Pod koniec życia imperium mongolskie zajmowało znaczną część Azji Środkowej i Chin.
Przed śmiercią Czyngis-chana wyznaczył Ögedei Khana na swojego następcę. Później jego wnukowie podzielili swoje imperium na chanaty. Czyngis-chan zmarł w 1227 roku po pokonaniu dynastii Xia. Na jego prośbę jego ciało zostało pochowane w nieoznakowanym grobie gdzieś w Mongolii. Jego potomkowie rozszerzyli imperium mongolskie na większą część Eurazji, podbijając lub tworząc państwa wasalne we wszystkich miejscach współczesnych i Chin, Korei, na Kaukazie, w Azji Środkowej, ale i w znacznej części Europy Wschodniej i Azji Południowo-Zachodniej. Wiele z tych inwazji powtórzyło wcześniejsze masowe rzezie lokalnych populacji. W rezultacie Czyngis-chan i jego imperium mają niezwykle czarną reputację w lokalnych historiach podbitych wówczas społeczności.
Oprócz osiągnięć militarnych Czyngis-chan rozwinął także imperium mongolskie na inne sposoby. Zdecydował o przyjęciu pisma ujgurskiego jako systemu pisma imperium mongolskiego. Praktykował także merytokrację i zachęcał do tolerancji religijnej w imperium mongolskim, jednocząc koczownicze plemiona Azji Północno-Wschodniej. Współcześni Mongołowie uważają go za ojca założyciela Mongolii. Tymczasem znany z brutalności swoich kampanii Czyngis-chan jest uważany przez wielu za zwykłego ludobójce. Jednak przypisuje mu się także doprowadzenie Jedwabnego Szlaku do stanu, w którym na nowo rozkwitł. Przyniosło to stosunkowo płynną wymianę towarową między Azją Północno-Wschodnią, Muzułmańską Azją Południowo-Zachodnią i chrześcijańską Europą, poszerzając horyzonty kulturowe wszystkich trzech obszarów.
Zmarł 18 sierpnia 1227 r.
Rozszerzona biografia Czyngis-chana
Dzieciństwo i młodość
Niewiele wiadomo o wczesnym życiu Czyngis-chana ze względu na brak materiałów źródłowych. Wiadomo natomiast, że jego imię Temdżin oznacza w języku mongolskim słowo „kowal”.
Czyngis Chan urodził się prawdopodobnie w 1162 r. w Delüün Boldog, w pobliżu góry Burkhan Khaldun i rzek Onon i Kherlen, położonych we współczesnej północnej Mongolii, w pobliżu obecnej stolicy Ułan Bator. Historia Mongołów powiada, że gdy urodził się Temdżiin, chwycił w swe pięści zakrzepłą krew, co było tradycyjnym znakiem, że dziecko miało w przyszłości zostać wielkim przywódcą. Był drugim synem jego ojca Yesügei, który był głównym przywódcą plemienia Kiyadu. Temdżin był natomiast pierwszym synem jego matki Hoelun. Według legendarnej historii Temdżina, został on nazwany tak na cześć tatarskiego wodza Temüjin-üge, którego pojmał właśnie jego ojciec. Później szlacheckie pochodzenie Temdżina ułatwiło mu uzyskanie pomocy i konsolidację innych plemion mongolskich.
Temdżin miał trzech braci Hasara, Hachiuna i Temüge, jedną siostrę Temülen oraz dwóch przyrodnich braci Begtera i Belgutei. Podobnie jak wielu nomadów z Mongolii, wczesne życie Temdżina było trudne. Jego ojciec zaaranżował dla niego małżeństwo i w wieku dziewięciu lat wydał go rodzinie jego przyszłej żony Börte z plemienia Khongirad. Temdżin miał tam mieszkać do 12 roku życia, służąc właścicielowi domu nazwiskiem Dai Setsena.
Legenda powiada, że pewnego razu ojciec Temdżina wracając do domu, wpadł w ręce Tatarów, którzy od dawna byli wrogami mongolskimi. Ci podali mu do zjedzenia zatruty pokarm. W związku z tym ojciec Temdżina zmarł. Przez kilka następnych lat rodzina żyła w biedzie, przeżywając głównie dzięki jedzeniu dzikich owoców oraz zdobycznej drobnej zwierzyny. Starszy przyrodni brat Temujina, Begter, zaczął później sprawować władzę jako najstarszy mężczyzna w rodzinie i ostatecznie miał prawo domagać się od Hoelun (która nie była jego własną matką), aby ta została jego żoną. Przyszły władca Mongolii poczuł się tym niezwykle urażony chodziło przecież o jego rodzoną matkę. Zatem podczas jednej z polowań, Temdżin i jego brat Khasar zabili Begtera.
Podczas nalotu na siedzibę rodziny Temdżina, około 1177 r. Temdżin został schwytany przez byłych sprzymierzeńców jego ojca. Zdołał jednak uciec – ucieczka ta jaką odbył brawurowo zbudowała reputację Temdżina na całe lata. Miał wkrótce zostać ważnym podwładnym Czyngis-chana, prawdopodobnie w randze odpowiadającej dziś generałowi.
W tym czasie Mongolia nie była zjednoczona politycznie, a aranżowane małżeństwa były często wykorzystywane do utrwalania tymczasowych sojuszy. Temdżin dorastał, obserwując trudny klimat polityczny, który obejmował również wojny plemienne, kradzieże, naloty, korupcję i zemstę między konfederacjami, spotęgowane przez ingerencje z zagranicy, takie jak choćby przez Chiny na południu krainy Mongołów. Matka Temdżina, Hoelun, nauczała go, zwłaszcza odnośnie potrzeby silnych sojuszy w celu zapewnienia stabilności w Mongolii.
Żony i dzieci
Temdżin poślubił Börte z plemienia Onggirat, aby umocnić sojusze między dwoma plemionami. Wkrótce po ślubie Börte została porwana i podobno wydana za żonę innego watażki. Temdżin uratował ją z pomocą swojego przyjaciela i przyszłego rywala, Jamukha, oraz jego druha, Toghrula. Żona ta urodziła mu wkrótce syna, imieniem Jochi (1182–1227). Pomimo spekulacji na temat faktycznego pochodzenia Jochi, Börte została później jedyną cesarzową Temdżina, choć podążając za tradycją posiadał też równolegle kilka żon.
Börte wydała na świat jeszcze trzech jego synów, takich jak Chagatai (1183–1242), Ögedei (1186–1241) i Tolui (1191–1232). Miał wprawdzie wiele innych dzieci z tymi innymi żonami, ale zostały one wykluczone z sukcesji, tylko synowie Börte byli uważani za jego spadkobierców. Jednak tatarska kobieta imieniem Yisui, wzięta przez niego za żonę, gdy Mongołowie podbili jej lud, ostatecznie zyskała niemal tak samo znaczącą pozycję jak Börte. Znane są imiona co najmniej sześciu córek z tego związku.
W drodze na podbój
Rok 1206 był punktem zwrotnym w historii Mongołów i historii światowej: to bowiem moment, w którym Mongołowie po raz pierwszy byli gotowi wyjść poza zamieszkałe przez nich stepy, na nowe terytoria. Sama Mongolia wkrótce nabrała nowego kształtu. Drobne plemienne kłótnie i bratobójcze najazdy należały już do przeszłości. Zjednoczony naród mongolski powstał jako efekt politycznych i militarnych zabiegów Czyngis-chana, aby później, poprzez wiele historycznych perypetii, przetrwać do dnia dzisiejszego. Ambicje Mongołów wykraczały zdecydowanie poza ramy nakreślone siłą militarną ich ówczesnych sąsiadów. Czyngis-chan był gotowy rozpocząć swój ambitny plan podboju całego znanego wtedy świata. Nowy naród Mongolski został zorganizowany przede wszystkim na potrzeby wojenne. Żołnierze Czyngis-chana zostali podzieleni zgodnie z systemem dziesiętnym, byli niezwykle zdyscyplinowani, dobrze wyposażeni oraz zaopatrzeni. Generałami zostali wówczas jego synowie lub ludzie, których osobiście do tej roli wybrał, absolutnie lojalnymi wobec władcy, którego uprzednio sami obwołali władcą mogolskim najwyższym i jedynym. Mogło to zaistnieć, ponieważ w 1206 roku odbył się bowiem wielki kurułtaj, czyli zjazd wszystkich podbitych ludów u źródeł rzeki Onon, we wschodniej Mongolii. Zjazd ten formalnie uznał Temudżina władcą wszystkich podbitych ludów, mianując go tytułem Kagana.
Zaplecze wojskowe
Geniusz Czyngis-chana potrafił dostosować sprawy bieżące do szybko zmieniających się okoliczności. Początkowo jego wojska były wyłącznie kawalerią, poruszając się na odpornych i niezwykle wytrzymałych, karmionym trawą mongolskich kucykach, który nie potrzebował paszy. Wkrótce po zjednoczeniu plemion mongolskich inne szczepy koczowników mogły z łatwością zostać pokonane, ale problem polegał początkowo na dobrze ufortyfikowanych miastach warownych, które ani myślały poddać się jego woli. Jednak wkrótce Mongołowie nabyli umiejętności oraz zaplecze potrzebne, by rozpocząć oblężenie dużych miast, używając m.in. katapult, drabin, płonącego oleju, a nawet kierując biegiem rzek.
Wykształcenie
Stopniowo, poprzez kontakt Mongołów z innymi cywilizacjami, Czyngis-chan zdał sobie sprawę, że istnieją bardziej wyrafinowane sposoby cieszenia się władzą niż zwykłe najazdy, niszczenie, gwałty i grabieże. Należy podkreślić, iż jako niegdyś były dostojnik na służbie chana ze stepów środkowej Mongolii (terytoriów zwanych Najman), czyli władcy ostatniego ważnego plemienia mongolskiego, który później opierał się Czyngis-chanowi, Temudżin nauczył się władać pismem i czytać, a co za tym idzie redagować teksty, z których część przetrwała do dziś. Historia mówi jednak ponadto, że Czyngis-chan nauczył się znacznie lepiej władać językiem dopiero po wojnie przeciwko muzułmańskiemu imperium Khwarez, prawdopodobnie pod koniec 1222 roku. Wówczas to jeden z muzułmańskich doradców wyjaśnił mu na przykład sposoby wykorzystania chłopów i rzemieślników jako producentów towarów podlegających opodatkowaniu. Zamierzał przy tym zamienić podbite pola uprawne północnych Chin w pastwisko dla swoich koni.
Podboje
Wielkie podboje Mongołów, które przekształciłyby ich w potęgę światową, miały dopiero nadejść. Chiny były głównym celem. Czyngis-chan najpierw zabezpieczył swoją zachodnią flankę ostrą kampanią przeciwko królestwu Tangut, północno-zachodniego państwa granicznym z Chinami, a następnie w 1211 r. napadł na imperium Jin w północnych Chinach. W 1215 z kolei wznowił atak zajmując Pekin. Następne, bardziej systematyczne ujarzmienie północnych Chin, przekazał Temudżin w ręce jego generała nazwiskiem Muqali. Czyngis Chan został wówczas zmuszony do wycofania się z Chin i przeprowadzenia podboju regionu Khwārezm (obejmującego obszar dzisiejszego Uzbekistanu, Turkmenistanu i Iranu). Wojnę sprowokował gubernator miasta Otrar, który zmasakrował karawanę muzułmańskich kupców znajdujących się pod ochroną Czyngis-chana. Khwārezm-Shāh odmówił wtedy zapłaty stosownego odszkodowania. Wojna z Khwarerem bez wątpienia nadeszła by prędzej czy później, ale wówczas już nie można jej było odroczyć. To podczas tej wojny Mongołowie zasłużyli sobie na wizerunek ludzi sięgających po niesłychaną dotąd przemoc. Szturmowali miasto za miastem. Niszczono dobytek ludności wypalając zabudowania i infrastrukturę rolniczą. Czyngis-chan dążył do swej nieubłaganej zemsty na królewskim domu Khwārezm.
Schyłek panowania
Ostatnia kampania miała miejsce w latach 1226–27. W roku bowiem 1226 Temudżyn uderzył na państwo Tangutów wywodzących się z terenów Tybetu, którzy 7 lat wcześniej złamali warunki sojuszu, odmawiając przysyłania posiłków na wojnę ze wspomnianym Chorezmem. Rok później, 18 sierpnia 1227 roku Czyngis-chan zmarł podczas oblężenia tanguckiej stolicy Edziny. Informacja o jego śmierci została ogłoszona dopiero po zdobyciu miasta, a miejsce pochówku do dziś pozostaje nieznane.
Ciekawostki o Czyngis-chanie
- Zwano go z jednej strony szaleńcem, z drugiej natomiast geniuszem. Krwiożerczym wojownikiem jak i błyskotliwym, znakomitym politykiem. Architektem narodów z jednej strony, a z drugiej niszczycielem cywilizacji.
- Badania naukowe dowiodły niedawno, iż 800 milionów Azjatów pochodzi od 11 mężczyzn, którzy żyli w ostatnich 4 tys. lat. Wśród nich znajdują się geny Czyngis-chana – co najmniej 15 mln mężczyzn żyjących dziś na świecie to potomkowie tegoż imperatora.
- Ścigany za młodu niczym zwierzę przez wrogów jego rodziny, następnie schwytany do niewoli, potrafił nie tylko przeżyć pasmo nieszczęść, ale po zdobyciu uznania w oczach możnego protektora, czyli chana Kereitów Togrula, w późniejszych krwawych walkach zjednoczył wiele podzielonych i zwaśnionych dotychczas plemion mongolskich.
- Przodkowie Temudżina żyli w opłakanych warunkach, zwłaszcza z powodu miejsca które zamieszkiwali, a było nim wrogie wszelkim zabiegom rolniczym pustkowie. Temudżin marzył za młodu by panować nad bogatymi miastami Eurazji. W marzeniach tych pomogła mu rodzona matka, która utwierdziła w nim pewność młodego Czyngis-chana co do własnych mongolskich sił.
- Po zdobyciu przez Mongołów Pekinu, Czyngis-chan jako władca bardzo światły przesiedlił chińskich rzemieślników i uczonych w głąb Mongolii, aby to tam ich umiejętności mogły zwiększyć potencjał militarny najeźdźców.
Cytaty Czyngis-chana
“Mężczyzna największej doznaje rozkoszy, gdy pokona wrogów, gdy gna ich przed sobą. zabiera wszystko nad czym sprawują władzę, gdy widzi ich bliskich skąpanych we łzach, gdy siodła konie wrogów i ściska w objęciach ich córki i małżonki”.
“Moje życie okazało się zbyt krótkie, żeby zawładnąć całym światem. Pozostawiam to wam”.
“Mówiłem, że jestem biczem bożym, i gdybyście nie byli wielkimi grzesznikami, Allach nie pozwoliłby, aby mój gniew spadł na wasze głowy”.
“Najważniejszą rzeczą w wyprawie jest doprowadzenie jej do końca”.
“Popełniłem wiele okrucieństw i pozbawiłem życia niezliczoną liczbę ludzi, nigdy nie będąc pewnym, czy racja jest po mojej stronie. Nie jestem jednak taki, jak się powszechnie o mnie sądzi”.
Źródła
https://pl.wikipedia.org/wiki/Czyngis-chanhttps://en.wikipedia.org/wiki/Genghis_Khan
https://www.britannica.com/biography/Genghis-Khan/Legacy
https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1504596,1,imperium-czyngis-chana.read
https://pl.wikiquote.org/wiki/Czyngis-chan
http://wyborcza.pl/1,75400,17343030,800_milionow_Azjatow_pochodzi_od_11_mezczyzn__ktorzy.html
